Мемлекеттің құқықтық құжатты
Қостанай таңы, 2015 ж., 2 қыркүйек (№ 97), Б. 8.
Конституция осы заманғы мемлекеттіліктін, маңызды белгісі, мемлекеттін, бостапқы саяси және құқықтық құжаты болып табылады. Қазіргі кезде Парсы шығанағындағы кейбір абсолютті монархияларда (Соуд Аробиясында, Оманда) ғана конституция жоқ. Мемлекеттің барлық басқа заңдары оның қағидаларына барынша сәйкестендіріле отырып қабылданады.
Қазақстанда 1991 жылдың 16-шы желтоқсанында "Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" конституциялық заңы қабылданбы. Онда қазақ ұлты бірінші рет тарихи, саяси аренаға көтерілді. "Қазақ ұлты республиканың ортақ тарихи тағдыры біріктірген барлық ұлттарының азаматтарымен бірге Қазақстан Республикасындағы егемендіктің бірден-бір қолдаушысы және қайнар көзі болып табылатын біртұтас Қазақстан халқын құрады, мемлекеттік билікті тікелей, сонымен бірге өкілетті органдары арқылы жүзеге асырады" - деп жария еткен [Қазақстан Республикасы Конституциясы, 1995. - 6-бап]. Мұндай анықтаманың қазақ ұлтының тағдырында тарихи мәні бар. Заң 150 жылдан кейін бірінші рет бүкіл әлемнің алдында қазақ ұлтының егемендікке ие болуына негіз болды. Мемлекеттік нысаны туралы халықаралық қатынас-тарда ен, маңызды мәселе қатарына айналған, бірақ аталған Ата заңымыздын, баптарына сай мемлекетіміз қандай бағыттағы нысанды ұстанатынын айқындап алды.
Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы конституциясы 1993 жылы 28 қаңтарда XII шақырылған Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің IX сессиясында қабылданды. Ол кіріспеден, 4 бөлімнен, 21 тараудан және 131 баптан тұрады. Конституция Қазақстан мемлекеттік егемендігін алған сәттен бергі көптеген құқықтық нормаларды: халықтық егемендік, мемлекет тәуелсіздігі, билікті бөлісу принципі, қазақ тілін мемлекеттік деп тану, Президентті мемлекет басшысы дeп тану, coт органдары - Жоғарғы, Конституциялық және Жоғары Арбитраждық соттар және басқаларды қамтыды. 1993 жылғы конституция негізіне парламенттік республика моделі алынды.
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент мемлекет басшысы және атқарушы биліктің бірыңғай жуйесі мәртебесіне ие болды. Мұның ерекшелігі, Қазақстанда Президент мәртебесіне қарай атқарушы биліктін, қызметін атқармайды. Бірақ шын мәнісінбе президенттік билік атқарушы билікке жататын еді. 1993 жылғы Конституция бойынша Үкімет басшысын, соңдай-ақ оның орынбасарларын, министрлер және ведомствалардың басшыларын Жоғарғы Кеңестің келісімімен Президент бекітетін. Конституцияның құрылымында Жоғарғы Кеңес туралы тарау Президент туралы тараудың албында тұрды. Бұл жоғарғы өкілеттік органның мемлекеттік сатыдан жоғары тұрғанын көрсетеді, мұның өзі мемлекеттік иерархияда жоғарғы өкілетті органның белгілі дәрежеде үстембігін көрсетті. "Мемлекет және оның органдары мен институттары" атты ережеде Қазақстанның халқының атынан сөйлеу құқығы тек қана Жоғарғы Кеңес пен Президентке тән беп көрсетілген. Экономикалык салада жерді жекеменшікке беруге тыйым салынған. Кеңестік және тәуелсіз Қазақстанның құқықтық жүйелерінің арасында сабақтастык, болды. Ол заңды еді. Себебі тәуелсіздіктін, бастапқы кезеңінде Қазақстанға кеңестік құқықтық жүйе мұра болып қалды. Алайда ел-дегі жағдай тез өзгеріп, қазіргі заманның құқықтық институттары мен нормаларына енгізуге жол ашылды. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы мемле-кеттің тәуелсіздігін заңды түрде рәсімдеді, халықаралық қауымдастыққа Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде танытты, біздің қоғамға жаңадан енген кейбір институттарды қоғамдық, саяси және құқықтық салаларда бекітті, сөйтіп сол кезеңдегі үш негізгі міндетті шешті. Бірақ іс жүзінде 1993 жылғы қабылданған Конституцияның Қазақстандағы шынайы әлеуметтік-экономикалық және саяси үдерістерден алшақтығы мемлекет тұрғындарының тіл мәселесі, меншік нысандары, жерге, азаматтыққа, мемлекеттік сипатына қатысты сәйкессіздіктерін туындатты. Негізгі заңда атқарушы және заң шығарушы биліктердің арасындағы келіспеушіліктерді шешетін тетіктер болмады. Әсіресе, мемлекеттік билік тармақтарының арасындағы қайшылық күшейе түсті. Үкіметтің биліктен кетуімен жалғасқан парламенттік дағдарыс, атқарушы биліктің дәрменсіздігін күшейтіп, мемлекеттік биліктің турақтылығына, мемлекетті басқарудың мудделеріне қауіп төндірді. Осы себептерге байланысты 1993 жылғы Конституцияны қайта қарау және жаңа Конституцияның қажеттілігі туралы пікір туындады.
Ал, 1995 жылы 30 тамызда өткізілген букілхалықтық референдум нәтижесінде мемлекет тәуелсіздігі шарттарын қоргайтын Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабылданды және 5 қыркуйек күні заңды күшіне енді. Оның жобасын талқылау тұсынба отандастардан 30 мыңға жуық ұсыныстар түсіп, арнаулы сарапшылық -консультациялық кеңес оларды зерделеген. Мәтінді пысықтау кезінде мыңнан астам түзету ескерілді, осының нәтижесінде Конституция жобасының 99 бабының 55-і елеулі өзге-рістерге ұшыраған. Нәтижесінде, 1995 жылғы 30 тамызда референдумға қатысқан халықтың 81, 9 пайызы жаңа Негізгі Заңды қолдап дауыс берді. Дауыс беру еліміздің қалалары мен ауылдарындағы 10253 сайлау учаскелерінде журді.
Республика Конституциясы зан, шығарушы, атқарушы және coт тармақтарының турақтылығын, тиімбі жұмыс істеуін және езара ісқимылын қамтамасыз ететін билікті бөлу принципін жай ғана жариялап қойған жоқ - онда тежемелік пен тепе-теңдіктің нақты жуйесі баянды етілді. Негізгі Заң адамның жоғары құндылықтары ретінде оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын бекітті.
Қазіргі қолданыстағы конституциялық заңдардың қағибаларын тұжырымдап, бір арнаға келтірген Ата Зақ, яғни мемлекетіміздің Негізгі Заңы болып қабылбанды. Ол кіріспеден және 9 бөлімнен (98 баптан) тұрады. Сонымен қорыта келе, 1995 жылғы Конституцияның 1993 жылғы Конституциядан айырмашылығы оның мазмұнының сапасынба еді. Жоғарғы Кеңес ескі және жаңа саяси құрылыстың өзінбік тұрғыда ымы-раға келуінің, ғасырлар бойы құрылған әлемдік өркениет демократиясының үлгісін посткеңестік кеңістікте енгізудің нышаны болған 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы әуел бастан-ақ қайшылыққа толы болатын. Бұл - бір.
Екіншіден, жаңа Конституцияға алғаш рет азаматтың құқығына қатысты ғана емес, адам дүниеге келген сәттен одан ажырамас құқықтарына да қатысты нормалар енді. Ол бойынша Қазақстан Республикасының Президенті саяси жуйенің басты тұлғасы болып табылады, билік тармақтарынан жоғары тұрады. Бұл президенттік басқару жуйесіндегі мемлекетке сай келеді. Қазақстан Республикасының бугінгі қолданыстағы Конституциясы елімізде азаматтық қоғам институттарын орнатудың барлық құқықтық құрылымдарын орнықтыруға толығымен мүмкіндік берді.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясы конституциялық заңдардың қағидаларын тұжырымдап, бір арнаға келтірген Ата Заң, яғни мемлекетіміздің Негізгі Заңы болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясы -Ата заңымыз ұлттық және халықтық егемендіктің орнығуын, мемлекеттің демократиялануының көрінісі, құқықтық пен зайырлы мемлекет ретінде қалыптасуына кепілдік берген, азаматтық қоғам институттарының қызмет етуіне үлес қосқан нормативтік құқықтық акт.
Төртіншіден, 1995 жылы бұл күні республикалық референдумда бұрынғы мемлекеттік құрылыстың кемшіліктерін жойған Қазақстанның жаңа Конституциясы қабылданды, оған сәйкес ҚР президенттік басқару нысанындағы мемлекет болып жарияланды, ал 30 тамыз мемлекеттік мереке - Қазақстан Республикасының Конституциясы күні болып жарияланды.
Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы конституциясы 1993 жылы 28 қаңтарда XII шақырылған Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің IX сессиясында қабылданды. Ол кіріспеден, 4 бөлімнен, 21 тараудан және 131 баптан тұрады. Конституция Қазақстан мемлекеттік егемендігін алған сәттен бергі көптеген құқықтық нормаларды: халықтық егемендік, мемлекет тәуелсіздігі, билікті бөлісу принципі, қазақ тілін мемлекеттік деп тану, Президентті мемлекет басшысы дeп тану, coт органдары - Жоғарғы, Конституциялық және Жоғары Арбитраждық соттар және басқаларды қамтыды. 1993 жылғы конституция негізіне парламенттік республика моделі алынды.
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент мемлекет басшысы және атқарушы биліктің бірыңғай жуйесі мәртебесіне ие болды. Мұның ерекшелігі, Қазақстанда Президент мәртебесіне қарай атқарушы биліктін, қызметін атқармайды. Бірақ шын мәнісінбе президенттік билік атқарушы билікке жататын еді. 1993 жылғы Конституция бойынша Үкімет басшысын, соңдай-ақ оның орынбасарларын, министрлер және ведомствалардың басшыларын Жоғарғы Кеңестің келісімімен Президент бекітетін. Конституцияның құрылымында Жоғарғы Кеңес туралы тарау Президент туралы тараудың албында тұрды. Бұл жоғарғы өкілеттік органның мемлекеттік сатыдан жоғары тұрғанын көрсетеді, мұның өзі мемлекеттік иерархияда жоғарғы өкілетті органның белгілі дәрежеде үстембігін көрсетті. "Мемлекет және оның органдары мен институттары" атты ережеде Қазақстанның халқының атынан сөйлеу құқығы тек қана Жоғарғы Кеңес пен Президентке тән беп көрсетілген. Экономикалык салада жерді жекеменшікке беруге тыйым салынған. Кеңестік және тәуелсіз Қазақстанның құқықтық жүйелерінің арасында сабақтастык, болды. Ол заңды еді. Себебі тәуелсіздіктін, бастапқы кезеңінде Қазақстанға кеңестік құқықтық жүйе мұра болып қалды. Алайда ел-дегі жағдай тез өзгеріп, қазіргі заманның құқықтық институттары мен нормаларына енгізуге жол ашылды. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы мемле-кеттің тәуелсіздігін заңды түрде рәсімдеді, халықаралық қауымдастыққа Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде танытты, біздің қоғамға жаңадан енген кейбір институттарды қоғамдық, саяси және құқықтық салаларда бекітті, сөйтіп сол кезеңдегі үш негізгі міндетті шешті. Бірақ іс жүзінде 1993 жылғы қабылданған Конституцияның Қазақстандағы шынайы әлеуметтік-экономикалық және саяси үдерістерден алшақтығы мемлекет тұрғындарының тіл мәселесі, меншік нысандары, жерге, азаматтыққа, мемлекеттік сипатына қатысты сәйкессіздіктерін туындатты. Негізгі заңда атқарушы және заң шығарушы биліктердің арасындағы келіспеушіліктерді шешетін тетіктер болмады. Әсіресе, мемлекеттік билік тармақтарының арасындағы қайшылық күшейе түсті. Үкіметтің биліктен кетуімен жалғасқан парламенттік дағдарыс, атқарушы биліктің дәрменсіздігін күшейтіп, мемлекеттік биліктің турақтылығына, мемлекетті басқарудың мудделеріне қауіп төндірді. Осы себептерге байланысты 1993 жылғы Конституцияны қайта қарау және жаңа Конституцияның қажеттілігі туралы пікір туындады.
Ал, 1995 жылы 30 тамызда өткізілген букілхалықтық референдум нәтижесінде мемлекет тәуелсіздігі шарттарын қоргайтын Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабылданды және 5 қыркуйек күні заңды күшіне енді. Оның жобасын талқылау тұсынба отандастардан 30 мыңға жуық ұсыныстар түсіп, арнаулы сарапшылық -консультациялық кеңес оларды зерделеген. Мәтінді пысықтау кезінде мыңнан астам түзету ескерілді, осының нәтижесінде Конституция жобасының 99 бабының 55-і елеулі өзге-рістерге ұшыраған. Нәтижесінде, 1995 жылғы 30 тамызда референдумға қатысқан халықтың 81, 9 пайызы жаңа Негізгі Заңды қолдап дауыс берді. Дауыс беру еліміздің қалалары мен ауылдарындағы 10253 сайлау учаскелерінде журді.
Республика Конституциясы зан, шығарушы, атқарушы және coт тармақтарының турақтылығын, тиімбі жұмыс істеуін және езара ісқимылын қамтамасыз ететін билікті бөлу принципін жай ғана жариялап қойған жоқ - онда тежемелік пен тепе-теңдіктің нақты жуйесі баянды етілді. Негізгі Заң адамның жоғары құндылықтары ретінде оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын бекітті.
Қазіргі қолданыстағы конституциялық заңдардың қағибаларын тұжырымдап, бір арнаға келтірген Ата Зақ, яғни мемлекетіміздің Негізгі Заңы болып қабылбанды. Ол кіріспеден және 9 бөлімнен (98 баптан) тұрады. Сонымен қорыта келе, 1995 жылғы Конституцияның 1993 жылғы Конституциядан айырмашылығы оның мазмұнының сапасынба еді. Жоғарғы Кеңес ескі және жаңа саяси құрылыстың өзінбік тұрғыда ымы-раға келуінің, ғасырлар бойы құрылған әлемдік өркениет демократиясының үлгісін посткеңестік кеңістікте енгізудің нышаны болған 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы әуел бастан-ақ қайшылыққа толы болатын. Бұл - бір.
Екіншіден, жаңа Конституцияға алғаш рет азаматтың құқығына қатысты ғана емес, адам дүниеге келген сәттен одан ажырамас құқықтарына да қатысты нормалар енді. Ол бойынша Қазақстан Республикасының Президенті саяси жуйенің басты тұлғасы болып табылады, билік тармақтарынан жоғары тұрады. Бұл президенттік басқару жуйесіндегі мемлекетке сай келеді. Қазақстан Республикасының бугінгі қолданыстағы Конституциясы елімізде азаматтық қоғам институттарын орнатудың барлық құқықтық құрылымдарын орнықтыруға толығымен мүмкіндік берді.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясы конституциялық заңдардың қағидаларын тұжырымдап, бір арнаға келтірген Ата Заң, яғни мемлекетіміздің Негізгі Заңы болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясы -Ата заңымыз ұлттық және халықтық егемендіктің орнығуын, мемлекеттің демократиялануының көрінісі, құқықтық пен зайырлы мемлекет ретінде қалыптасуына кепілдік берген, азаматтық қоғам институттарының қызмет етуіне үлес қосқан нормативтік құқықтық акт.
Төртіншіден, 1995 жылы бұл күні республикалық референдумда бұрынғы мемлекеттік құрылыстың кемшіліктерін жойған Қазақстанның жаңа Конституциясы қабылданды, оған сәйкес ҚР президенттік басқару нысанындағы мемлекет болып жарияланды, ал 30 тамыз мемлекеттік мереке - Қазақстан Республикасының Конституциясы күні болып жарияланды.
Өтегең ИСЕНОВ,
тарих ғылымның кандидаты,
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының доценті.
тарих ғылымның кандидаты,
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының доценті.
Библиотека